سه دهه تجارت ایران و آمریکا ؛ هزینه ها و موانع پیش رو

دنیای اقتصاد: با گذشت بيش از سه دهه از قطع رابطه سياسي ايران و آمريكا، روابط تجاري دو كشور با فراز و نشيبهاي بسياري روبهرو بوده است. در اين گزارش ضمن بررسي روندهاي گذشته در تجارت دو كشور به مهمترين افقهاي پيشرو در مبادلات بازرگاني ايران و آمريكا پرداخته شده است؛ درحاليكه ايران دومين اقتصاد بزرگ منطقه و آمريكا بزرگترين اقتصاد جهان است، پتانسيلهاي زيادي در مبادلات اقتصادي دو كشور نهفته است. تحليلگران غربي معتقدند شركتهاي اروپايي و آمريكايي نميخواهند از قافله بازار روبه رشد ايران عقب بمانند.
شهرزاد کاظمی: پس از انتشار بیانیه لوزان، خبرهای چند روز اخیر حاکی از ورود سرمایهگذاران به بازار ایران است. سایت کوارتز که خبرهای اقتصادی جهان را پوشش میدهد در گزارشی به بررسی چگونگی روابط تجاری ایران و آمریکا در صورت برداشته شدن تحریمها پرداخته و به علاقه شرکتهای آمریکایی و دیگر شرکتهای غربی برای بازگشت به ایران اشاره کرده است.

این گزارش، پیشینه روابط تجاری ایران و آمریکا، منافع آمریکا و تجارت غیرنفتی، همچنین هزینهها و موانع تجارت ایران و آمریکا را بررسی میکند. لغو تحریمهای هستهای ایران میتواند موجب گشایش دومین اقتصاد بزرگ منطقه به روی شرکتهای آمریکایی و اروپایی شود. بسیاری از شرکتهای اروپایی تا سال 2010 در ایران فعال بودند، اما در سه دهه اخیر آمریکا از مراوده تجاری با ایران اجتناب کرده است. بعد از مذاکرات اولیه ایران و 6 قدرت جهانی بسیاری از کسب و کارها در جستوجوی آیندهای در ایران هستند.

توافق نامهای که حتی اندکی از موارد تحریمی را لغو کند، به شرکتهای آمریکایی اجازه ورود به بازار غنی ایران را میدهد. هر چند به نظر میرسد که لغو تحریمها با این سرعت صورت نمیگیرد و شرکتهای خارجی به تدریج به بازار ایران روانه میشوند.

پیشینه تاریخی مبادلات تجاری
ایران قبل از انقلاب با آمریکا مبادلات تجاری گستردهای داشت و این همکاری دوجانبه در سال 1978 به اوج خود رسید که در این سال میزان صادرات آمریکا به ایران 7/ 3 میلیارد دلار و واردات آن کشور از ایران برابر با 9/ 2 میلیارد دلار بود. همزمان با انقلاب، آمریکا و آلمان غربی بزرگترین شرکای تجاری ایران بودند. حدود پنجاه هزار آمریکایی در ایران زندگی و کار میکردند و آمریکا، فناوری، تجهیزات صنعتی، کالاهای کشاورزی و مصرفی را به ایران صادر میکرد. همچنین ایران، 50 تا 75 درصد از برنج، گندم و غلات خود را در دهه 50 از آمریکا وارد میکرد.
روابط تجاری ایران و آمریکا بعد از انقلاب اسلامی به تیرگی کشید، به خصوص بعد از گروگانگیری 444 روزه کارکنان سفارت آمریکا، دولت کارتر از واردات نفت ایران جلوگیری کرد و مراودات تجاری خود با ایران را بعد از ماجرای تسخیر لانه جاسوسی متوقف کرد. اما روابط ایران - آمریکا از سال 1981، با آزاد شدن گروگانهای آمریکایی، بار دیگر از سر گرفته شد. در این سال صادرات آمریکا به ایران بالغ بر 300 میلیون دلار بود که البته با صادرات 7/ 3 میلیارد دلاری در سال 1978 فاصله بسیاری داشت. صادرات ایران به آمریکا نیز 64 میلیون دلار بود که از صادرات 9/ 2 میلیارد دلاری آن در سال 1978 کمتر بود. شرکتهای انرژی آمریکایی تا نیمه سال 1990 و پیش از گسترش تحریم ها، از طریق شرکتهای تابعه به خرید نفت ایران- به ارزش سالانه سه میلیارد و 500 میلیون دلار- ادامه دادند.

طی سالهای گذشته واشنگتن با بهانههای واهی تحریمهایی را علیه ایران وضع کرد: حمایت از تروریسم، عدم همکاری با سازمان ملل در مورد برنامه هستهای و نقض حقوق بشر؛ اما با این وجود شرکتهای آمریکایی همچنان بهطور قانونی به صادرات گستردهای از کالاها به ایران ادامه دادند.

منافع آمریکا و تجارت غیرنفتی
تجارت ایران و آمریکا هر سال با نوساناتی روبهرو بوده است. پس از آنکه در سال 1995، دولت کلینتون تحریمهای جدیدی را علیه ایران به تصویب رساند، مبادلهتجاری کاهش یافت اما در سال 2000 آمریکا تحریم فرش و خاویار را از ایران برداشت. صادرات اصلی آمریکا به ایران در سالهای اخیر شامل گندم، برنج، سویا، ذرت، لبنیات، خمیر چوب، پلاستیک، تجهیزات پزشکی و دارویی بوده است. ایران پس از عربستان، دومین واردکننده غلات منطقه است. صادرات آمریکا به ایران در سال 2014 از تجهیزات پزشکی تا شکلات را در بر گرفته است.
کالاهای صادراتی آمریکا به ایران در سال 2014 درجدول بالا آمده است.
شرکتهای تجاری آمریکا و اروپا علاقهمند به بازگشت به این بازار هستند. حدود 65 درصد جمعیت ایران کمتر از 35 سال هستند و میزان باسوادی میان قشر 15 تا 24 ساله آن 98 درصد است و در مجموع بزرگسالان، 85 درصد افراد باسواد هستند. براساس گزارشهای منتشر شده، حدود نیمی از خانوادههای ایرانی به اینترنت دسترسی دارند. در سال 2013 بانک جهانی اعلام کرد درآمد ایرانیان «متوسط رو به بالا» است. همچنین تخمین زده شده که درآمد سرانه ایرانیان براساس برابری قدرت خرید میزان 15610 دلار بوده است. اقتصاد ایران حتی با وجود تحریمها، در رتبه دوم منطقه قرار داشته و تولید ناخالص داخلی آن در سال 2013 در جایگاه سی و دوم جهان اعلام شده است.
در دهههای اخیر فرهنگ مصرف کالای غربی و برندهای لوکس در شهرهای زیادی از جمله تهران رایج بوده است. نوشیدنیهایی مانند کوکاکولا و پپسی در بازار ایران موفق بودند و رستورانهای آمریکایی با عناوینی شبیه نامهای آمریکایی در ایران دیده میشود مانند
مش دونالد و پیتزا هت که این موضوع نویدبخش موفقیت در بازارهای ایرانی است. برندهای الکترونیکی مانند اپل و دل از طریق قاچاق وارد ایران میشوند و مغازههای اپل و محصولات iPod، iPhone و iPad در ایران محبوب است. در بازار خودرو نیز ایران یکی از بزرگترین بازارهای خودرو در خاورمیانه است. خودروهای آمریکایی پیش از انقلاب در ایران محبوب بودند. پیش از 1979، جنرال موتورز سالها با یک شرکت خودروساز ایرانی همکاری میکرد. از گذشته، صنعت خودرو ایران، جزو بزرگترین صنایع غیرنفتی ایران بوده است. تولیدات داخلی این کشور در سال 2011 و پیش از تشدید تحریمها، با تولید سالانه یک میلیون و 600 هزار خودرو، به اوج رسیده بود. البته فروش خودرو در این کشور در سال 2014 نسبت به سال قبل 32 درصد افزایش داشته و چنین به نظر میآید که خودروهای آمریکایی روند بازگشت به ایران را آغاز کردهاند.
تا پاییز سال 2014، تحریمها به شرکتهای آمریکایی اجازه فروش قطعات هواپیمایی به ایران را نمیداد. ناوگان هوایی ایران دارای 12 هواپیمای بوئینگ است که بعضی از آنها بیش از 30 سال عمر دارند. فروش کتابچههای هواپیما، نقشهها و نمودار ناوبری بوئینگ به ایران در اکتبر سال 2014 بیشتر جنبه نمادین داشت که این معامله نخستین معامله علنی شرکتهای هواپیمایی ایران و آمریکا پس از بحران گروگانگیری 1979 بود.
از اواخر سال 2013، درپی توافق موقت ایران با 6 قدرت جهانی سه قرارداد با بوئینگ امضا شد و تاکنون بوئینگ هفت موتور هواپیمای ایران ایر را تعمیر کرده است.

هزینهها و موانع پیشرو
ایران بیش از یک سال است که با سرمایهگذاران خارجیرابطه برقرار کرده و همچنین میزبان هیاتهای نمایندگی تجاری خارجی است و نمایندگانی را برای بررسی فرصتهای تجاری جدید به خارج از کشور اعزام کرده است. اما چنین به نظر نمیآید که اگر به توافق دست یابند، شرکتهای غربی خیلی زود وارد ایران شوند. کارشناسان پیشبینی میکنند شرکتهای آمریکایی نیز تا زمانی که در مورد تداوم توافق هستهای اطمینان نیابند، نسبت به سرمایهگذاری در ایران تردید خواهند داشت. برداشته شدن لایههای پیچیده تحریمهای آمریکا و اتحادیه اروپا نیز زمان میبرد و البته موانع دیگری هم وجود دارد. در گزارش سال 2015 بانک جهانی، ایران در میان 189 اقتصاد جهان به لحاظ مقررات کسب و کار و حمایت از حقوق مالکیت در رتبه 130 قرار دارد.